کلیسای مریم مقدس
کلیسای مریم مقدس تبریز قدمتی حداقل پانصدساله دارد؛ از این رو عجیب نیست که مسیحیان تبریز این مکان را برای برگزاری مراسمشان برگزیدهاند. اینجا بزرگترین و قدیمیترین کلیسای تبریز است که ارمنیان تبریز مراسم ملی مذهبی کلیسای حواری ارمنی را در آن برگزار میکنند. منظور از کلیسای حواری ارمنی، یا به اختصار کلیسای ارمنی، آن است که فقط ارمنیان مسیحی در آن حضور مییابند.
محدودهی خیابان شریعتی (شهناز) محلهی مسیحینشین تبریز است و کلیسای مریم مقدس نیز در انتهای این خیابان، نبش میدان نماز، قرار دارد. نمای کلیسا از همان میدان نمایان است اما در ورودیاش در داخل کوچهی بنبست کناری قرار دارد.
بنای اولیهٔ این ساختمان، بر طبق قدیمیترین سنگ قبر موجود در آن، به حدود سالهای ۸۷۹ تا ۹۷۹ خورشیدی (۱۵۰۰ تا ۱۶۰۰ میلادی) باز میگردد. کلیسا دارای سردر سنگی است که با توجه به تزیینات، نوع قوس و ویژگیهای معماری به کار رفته در آن میتوان قدمت آن را به سده هفتم هجری (۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ میلادی) و هم دوره با حکومت ایلخانان مغول در ایران نسبت داد.
پس از زمینلرزه تبریز در ۱۱۵۸ خورشیدی (۱۷۸۰ میلادی)، با استناد به کتیبهٔ نصب شده در آن، در ۱۱۶۱ خورشیدی (۱۷۸۲ میلادی) به سبک دوران صفویه بازسازی شده است.
کلیسای مریم مقدس تبریز دارای حیاط مشجری است که نخستین چاپخانهٔ تبریز نیز در آن ساخته شده است.در ۱۲۶۷–۱۲۶۸ خورشیدی (۱۸۸۹ میلادی) به کوشش اسقف «استپانوس مختیاریان»، خلیفهٔ ارمنیان آذربایجان، یک دستگاه ماشین چاپ برای رفع نیازهای مدرسهٔ «آرامیان» تهیه شد.
کلیسای موجومبار
کلیسای موجومبار یا سورپ هریپسیمه مربوط به سدهٔ دوازدهم میلادی است و در روستایموجومبار حدود ۳۰ کیلومتری جاده تبریزـ مرند (در شهرستان شبستر، بخش صوفیان)، واقع شدهاست. این اثر در تاریخ ۱ فروردین ۱۳۴۷ با شماره ثبت ۷۷۸ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست.
نام این کلیسا شاید از نام هریپسیمه، دختر آشوت باگرادونی، پادشاه ارمنستان گرفته شده که در سال ۸۷۵ میلادی به درخواست زاکاریا زاگستی، جاثلیق ارمنی ها، امیران ارمنی او را به پادشاهی ارمنستان برگزیدند.
دربارهٔ تاریخ ساختمان کلیسا نظریه های زیادی وجود دارد. پژوهشگران تاریخ ساختمان آن را سدهٔ نهم تا سیزدهم میلادی می دانند. طبق یافته های کارشناسان چنین استنباط شده است که محل این بنا صدها سال پیش از پیدایش و رواج آیین مسیح، مکانی برای نیایش آیین میترائیسم بوده و بعدها بعنوان نیایشگاه آیین مسیح استفاده شده و در نهایت به شکل کلیسای کنونی ساخته شده است.
این کلیسا از گذشته تاکنون نام های سنت هریپسیمهٔ مقدس، سورپ هریپسیمه، موژومبار و موجومبار را به خود گرفته است.
کلیسای سهرقه(سهرل)
کلیسای سهرقه روی تپه ای مشرف به روستای سهرل یا سهرقه مرند واقع شده ودر ۴۰ کیلومتری شمال غربی تبریز قرار داره.
این کلیسای یکی از کلیساهای ارامنه کاتولیک است و نام آن از اسم یکی از حواریون حضرت عیسی (ع) به نام یوحنا که ارامنه به آن هوانس می گویند، گرفته شده.
قدمت بنای این کلیسا را به قرن ۵ و ۶ میلادی نسبت دادند ولی بنای اصلی بارها بر اثر ویرانی تجدید بنا شده.
قدمت بنای فعلی که توسط معماران روسی و فرانسوی و استادکاران آذربایجانی ساخته شده، به سال ۱۸۴۰ میلادی می رسه. گنبد بنا طرح آجرکاری داره که از مهمترین کارهای دوران قاجاریه محسوب میشه.
کلیسای هوانس مقدس یکی از کلیساهای ارامنهٔ کاتولیک است و نام آن برگرفته از اسم یکی از حواریون عیسی بهنام یوحنا که ارامنه به آن «هوانس» میگویند، گرفته شدهاست. این کلیسا در داخل شهر مراغه واقع شده و تنها کلیسای موجود در این شهر است.
تاریخ بنای این کلیسا را قرن ۵ و ۶ میلادی میدانند. بنای اصلی کلیسا بارها بر اثر عوامل مختلف تخریب شد و بنای فعلی در سال ۱۸۴۰ میلادی به ابتکار سردار سامسون خان و توسط معماران روسی و فرانسوی ساخته شد. بنا به صورت مستطیل با نمای آجری ساخته شدهاست.
کلیسای هوانس مراغه در دوران حکومت ایلخانان مغول از موقعیت خاصی برخوردار بودهاست؛ ولی در زمان حاضر این کلیسا بهدلیل مهاجرت ارامنه بهتهران و شهرهای دیگر، عملاً بدون استفاده باقی ماندهاست.
کلیسای هوانس شامل سه بخش محل اسکان اسقف اعظم، مدرسه و روشنکردن شمع وعود است که برخلاف عرف رایج در کلیساسازی، دارای پلان مربع القاعده میباشد. مدخل این کلیسا در ضلع غربی و ورود به داخل آن از طریق درگاه زیر تاق گنبدی صورت میگیرد. سردر ورودی کلیسا دارای گنبد رک هرمی با روکش شیروانی است و ناقوس کلیسا نیز در این محل واقع شدهاست.
فضای اصلی کلیسا مستطیلیشکل است که عبادتگاه یا محراب در ضلع شرقی آن واقع شده و مرکب از سه تاقنما با قوس جناغی میباشد. تاقنمای میانی از دو تاقنمای طرفین بزرگتر بوده و در داخل این تاقنما دو پنجرهٔ مستطیلشکل وجود دارد که با شیشههای الوان مزیین شدهاند. تاقنمای میانی دارای تاق جناغی و تاقنماهای طرفین دارای گنبد کوچکی میباشند.
در ضلع شمالی و جنوبی بر روی دیوارها و تاقچهها، نغولهای کمعمقی جهت عرضهٔ عکسهای یادبود تعبیه شدهاند. نور داخل کلیسا از درب ورودی و پنجرههای کوچک ضلع شرقی و شمالی و جنوبی تأمین میگردد. در ضلع غربی حیاط یک سری ساختمان یکطبقه احداث شده که در گذشته مورد استفاده بودهاند؛ ولی بر اثر گذشت زمان متروک گشته . اتاقهای مخروبهٔ دیگری نیز در اطراف حیاط دیده میشود که مسکن افراد کمبضاعت بودهاند.وهم اکنون با همکاری میراث فرهنگی و شهرداری مراغه به سوی تخریب شدن میرود وخبری از مرمت و بازسازی نیست
کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس، یا کلیسای استفانوس مقدس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره کلیسا قرار میگیرد. این کلیسا در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانک (صومعه سرخ) واقع شده و در ایام تعطیل و فصل های گرم سال پذیرای خیل عظیمی از گردشگران داخلی و خارجی است.
کلیسای شوغاقات
کلیسای سورپ شوغاگات(شوغات) در آخر خيابان شهناز – جنب كارخانه چرم خسروي سابق، دانشگده معماري فعلي – قرار دارد.
صحن اصلی کلیسای شوغاقات قبرستان مفصلي در زمين بزرگي كه متعلق به ارامنه تبريز ميباشد در كنار اين كليسا موجود است.
کلیسای شوغاگات مقدس را سیمون منوچهریان، مدیر کارخانهٔ چرم سازی، در 1940م/1319ش در گورستان ارامنهٔ تبریز ساخت. شوغاگات مقدس یکی از راهبه های مقدس مسیحی است و بانی کلیسا برای یادبود مادر خود، شوغاگات، این نام را برای کلیسا انتخاب کرده است. ورستان ارامنهٔ تبریز در ابتدای خیابان امامیه واقع شده و از 1856م/1273ق متوفیان ارمنی در این محل دفن شده اند. این زمین در تاریخ فوق از سوی اسقف ساهاک ساتونیان، خلیفهٔ وقت ارامنهٔ آذربایجان، خریداری شد و به این امر اختصاص یافت. قبل از این تاریخ، محوطهٔ کلیسای مریم ننه مارالان گورستان ارامنهٔ تبریز بود.
پلان این کلیسا، به تبعیت از کلیساهای ارامنه، با الگوی بازیلیک طراحی شده است. چهار ستون مربع شکل در وسط پلان واقع شده و فضای داخلی را به دو ناو در دو طرف و یک ناو میانی وسیع تر تقسیم کرده است. گنبد رک این بنا در وسط پلان و بر روی چهار ستون ذکر شده بنا شده. ورودی بنا مانند اکثر کلیساهای ارامنه در ضلع غربی و روبه روی محراب تعبیه شده است. از فضاهای متداول در الگوی کلیساهای ارامنه اتاق های رختکن دو طرف محراب، به علت کاربری خاص این کلیسا (مراسم نماز و ادای احترام به میت)، حذف شده اند.
نماهای خارجی کلیسا با نمای سنگی (سنـگ های پاکتراش هم اندازه) در سه ضلع شمالی، جنوبی و غربی با جفت پایه هایی با قوس های نیم دایره و بیـضی قـاب بنـدی شده است. از جمله سنگ قبرهای اشخاص مهم، که دورتادور این کلیسا واقع شده اند، عبارت اند از:
– آرامگاه خلیفهٔ بزرگ ارامنهٔ آذربایجان، نِرسِس ملیک تانگیان، که در خلال جنگ های جهانی اول و دوم به مدت چهل سال خلافت ارامنهٔ آذربایجان را به عهده داشتند.
– آرامگاه کشیش باگرات، خلیفهٔ سابق ارامنهٔ آذربایجان، که در1991م/1370ش وفات یافته اند.
– آرامگاه کشیش دِرپوغوس دِرپوغوسیان. این کشیش کاتولیک کودک یتیمی بوده که در قتل عام ارامنه در خاک عثمانی از جنوب دریاچهٔ وان به تبریز مهاجرت کرده. وی، که در تبریز بیمار شده و مورد مراقبت کاتولیک ها قرار گرفته و تحت سرپرستی آنها بزرگ شده بود، به پاس خدمات کاتولیک ها به روحانی ای کاتولیک تبدیل و پس از وفاتش، به پیشنهاد آنها در گورستان ارامنه تدفین شد.
– آرامگاه آزاد منوچهریان (وفات1854/1944م)، پدر سیمون منوچهریان، بانی کلیسای شوغاگات.
– آرامگاه شوغاگات منوچهریان (وفات1871/1939م)، مادر سیمون منوچهریان، که این کلیسا به نام وی شوغاگات نامیده شده است.
– بنای یادبود شهدای ارمنی خوی، که در1918 م به دست سپاه عثمانی قتل عام شده اند.
– آرامگاه دکتر اصلانیان (وفات1940م/1319ش). در چهار گوشهٔ این مقبره، چهار ستون با ارزش ایلخانی وجود دارد که بنا به گفتهٔ قدمای ارمنی از سنگ تراشی های تبریز خریداری شده اند.